काठमाडौं— मोबाइल टेक्नोलोजीको आधारभूत ज्ञान भएका सबैलाई थाहा छ कि प्रत्येक मोबाइल फोनको एक युनिक नम्बर हुन्छ जसलाई आईएमईआई (IMEI) नम्बर भनिन्छ। फोन हराए वा चोरी भएमा यो नम्बर खोजिन्छ। त्यसैको सहयोगले कैयौँ पटक प्रहरीले चोरलाई पनि समात्छ। यद्यपि प्रत्येक मोबाइल फोनको आईएमईआई नम्बर फरक हुन्छ, तर हामी प्राय: यो विशेष नम्बर क्लोन वा परिवर्तन भएको बारे सुन्छौं।

बंगलादेशको मोबाइल फोन अपरेटर रोबीका प्रमुख कर्पोरेट तथा नियामक अधिकारी शहीद आलमको बयानले सबैलाई चकित बनाएको छ। गत बिहीबार राजधानी ढाकास्थित दूरसञ्चार निर्देशनालयमा आयोजित एक सेमिनारमा उनले बंगलादेशमा एउटै आईएमईआई नम्बरका डेढ लाख भन्दा बढी फोन प्रयोग भइरहेको बताएर सबैलाई चकित बनाए। सेमिनारमा उनले भने, 'बंगलादेशमा एउटै आईएमईआई नम्बरका डेढ लाखभन्दा बढी मोबाइल फोनहरू प्रयोग भइरहेका छन्। ती सबै फोन नक्कली हुन्।' यद्यपि नक्कली मोबाइल फोनको संख्या १.५ लाखभन्दा कम हुनसक्ने बताइएको छ।

उनले भने, ‘केही वर्षदेखि एउटै अपरेटरको नेटवर्कमा आठ लाख मोबाइल एउटै आईएमईआई कोडमा काम गरिरहेका थिए ।' तर यो खुलासापछि एउटै आईएमईआई नम्बरका यति धेरै फोन कसरी सँगै काम गरिरहेका छन् भन्ने प्रश्न उठेको छ।

आईएमईआई भनेको के हो ?

आईएमईआई इन्फोका अनुसार इन्टरनेसनल मोबाइल इक्विपमेन्ट आईडेन्टिटी (IMEI) १५ अंकको नम्बर हो। यो नम्बर मोबाइल ह्यान्डसेट निर्माण गर्दा प्रोग्राम गरिएको हुन्छ। तर कतिपय अवस्थामा यो संख्या १७ अंकको पनि हुन सक्छ । वास्तवमा यो नम्बर मोबाइल ह्यान्डसेटको परिचय हो। यो नम्बरले यो ह्यान्डसेट कुन कारखानामा बनेको र कुन क्षेत्रमा प्रयोग भइरहेको छ भन्ने देखाउँछ।

आईएमईआई नम्बरमा फोनको युनिक सिरियल नम्बर पनि हुन्छ। यसको साथमा एउटा नम्बर छ जसद्वारा सम्पूर्ण नम्बर पहिचान गर्न सकिन्छ। ग्लोबल सिस्टम फर मोबाइल कम्युनिकेसन (जीएसएम) मोबाइल नम्बरमा एउटै आईएमईआई नम्बर हुने र सजिलै पहिचान गर्न सकिने गरी डिजाइन गरिएको हो। 

यदि फोन हराए वा चोरी भयो भने, यसलाई पत्ता लगाउन आईएमईआई नम्बर प्रयोग गरिन्छ । यसबाहेक नयाँ फोन खरिद गर्दा आईएमईआई नम्बरको सहयोगमा मोबाइल फोन पहिले प्रयोग नगरेको थाहा पाउन सकिन्छ । यदि तपाईंले आफ्नो फोनमा *#06# डायल गर्नुभयो भने, तपाईंले आफ्नो मोबाइल फोनको IMEI नम्बर थाहा पाउनुहुनेछ। यदि तपाईं IMEI.info वेबसाइटमा जानुभयो भने, नम्बर थिच्नुहोस् र चेक बटन थिच्नुहोस्, त्यसपछि अर्को पृष्ठमा तपाईंले फोनसँग सम्बन्धित जानकारी देख्नुहुनेछ।

आईएमईआई ठगी कसरी हुन्छ?

आईएमईआई नम्बर परिवर्तन गर्दा सामान्यतया मान्य नम्बर क्लोन गर्नु पर्छ। मोबाइल फोनको मामलामा प्रायः दुई प्रकारको क्लोनिङ गरिन्छ । एउटा सिम क्लोनिङ र अर्को आईएमईआई क्लोनिङ हो। ढाका विश्वविद्यालयको इन्स्टिच्युट अफ इन्फरमेसन टेक्नोलोजीका निर्देशकले बीबीसी बंगलालाई फोनको परिचय नक्कल गर्न सकिने बताए। यद्यपि आम मानिसले सजिलै गर्न सक्दैनन्। यसमा धेरै प्राविधिक चरणहरू संलग्न छन्। भर्खरै ढाकामा नक्कली ह्यान्डसेट बनाउने केही अवैध कारखानामा छापा मारेको थियो।

ढाका महानगरीय प्रहरी साइबर र विशेष अपराध विभागले अगस्ट २०२० मा सामसुङ र नोकिया फोनको नक्कल गरेर ह्यान्डसेटहरू बनाउने एउटा नक्कली कारखाना फेला फारेको थियो। यहाँ बनाइएका फोनहरूको आईएमईआई स्पुफिङ बटन वा फिचर फोनहरूमा धेरै सामान्य छ । यो स्मार्ट फोनहरूमा कम सामान्य छ । विज्ञहरूले फोन पहिचान नम्बरहरूको ठूलो संख्या मिलाउन अन्य सम्भावित तरिकाहरू छन् ।

अवैध रूपमा बाहिरबाट आउने अज्ञात वा बेनामी ब्रान्डका ह्यान्डसेटहरू यसरी उत्पादन गर्न सकिन्छ । पूर्वनिर्धारित रूपमा उही आईएमईआई नम्बर प्रयोग गरिन्छ । विदेशी कम्पनीबाट पार्टपुर्जा खरिद गरिएको हो भने त्यस्ता सफ्टवेयर वा आवश्यक उपकरण उपलब्ध गराएको हुनसक्ने विज्ञहरु बताउछन् । मूल फोनको एउटै आईएमईआई नम्बरको आईएमईआई डाटाबेसबाट क्लोन गरियो भने ह्यान्डसेटको जानकारी डाटाबेसमा उपलब्ध हुनेछ । 

यसलाई रोक्न कानुनी कारबाही र दोस्रो, प्राविधिक चरणहरू रहेका छन् । एक पटक फोन प्रयोगकर्ताको हातमा पुगेपछि प्राविधिक उपायहरूले खासै काम नलाग्ने हुनाले कानुनी कारबाही गर्नुपर्नेमा जोड दिइएको छ ।

यो किन गरिन्छ?

आजको समयमा, मोबाइल फोन ट्र्याकिङ प्राय: अपराधी पत्ता लगाउन प्रयोग गरिन्छ । जुनसुकै अपरेटरको टावरमा जडान भएको मोबाइल फोनको आईएमईआई अपरेटर कम्पनीले थाहा पाउन सक्ने हुन्छ । तर एउटै आईएमईआई नम्बर भएका धेरै ह्यान्डसेट भएमा कुनै खास ह्यान्डसेट ट्रेस गर्न गाह्रो हुन्छ । यस केसमा वास्तविक अपराधी पहिचान गर्न धेरै गाह्रो हुन्छ । परिणाम स्वरूप, फोन ट्र्याकिङको सट्टा अन्य रणनीतिहरू अपनाउनुपर्छ ।

जीएसएम संघले प्रत्येक आईएमईआई को लागि रोयल्टी तिर्नुपर्छ। त्यो रोयल्टीबाट बच्नको लागि, एक देशका निर्माताहरूले एकल आईएमईआई नम्बरमा लाखौं ह्यान्डसेटहरू उत्पादन गर्ने गरेको बताइएको छ। मूल फोनको एउटै आईएमईआई नम्बरको आईएमईआई डाटाबेसबाट क्लोन गरियो भने ह्यान्डसेटको जानकारी डाटाबेसमा उपलब्ध हुनेछ।